در مصر قدیم، در زمان رسالت حضرت موسی علیه‌السلام، مردم به خدایان متعدد معتقد بودند. شاید دقت در برخی از عبارات قرآن، این موضوع را تایید کند:
گفتگوی بنی‌اسراییل با حضرت موسی علیه السلام در تیه:
فادع لنا ربک (بقره:۶۱)
ای موسی! از خدایت بخواه … .
سخنان فرعون برای توجیه محاکمه حضرت موسی علیه‌السلام در بین سران مصر:
قال فرعون ذروني أقتل موسى وليدع ربه (یونس:۹۰)
بگذارید تا موسی را بکشم و او مجبور شود خدایش را بخواند.
بنی‌اسراییل در مصر با فرهنگ بت‌پرستی آشنا بودند. از جمله خدایان مصری، گوساله و گاو بودند. ریشه گوساله پرستی در مصر به پیش از حضرت موسی برگشته و تا زمان چیرگی مسیحیت در مصر، همچنان رواج داشته است. گوساله از نگاه آنها نماد توانایی در پیروزی در جنگها و آبادانی بوده است. ضمنا آنها با فرهنگ مصریان در ساخت مجسمه‌های طلایی خدایان نیز آشنا بودند. در کنار گوساله، آنها «هاتور» خدابانوی مصریان که در پیکره یک گاو به عنوان یک بت پرستیده می‌شد را دیده بودند. مصریان، ماده گاو را سرور و سرپرست سرزمین‌ها می‌دانسته‌اند. جشن‌های ستایش گاو زرین را زنان برگزار می‌کرده‌اند و در کنار آن به رقص و پایکوبی می‌پرداختند. همچنین ممکن است که گاو پرستی، نشانه‌ای از ماه‌پرستی نیز بوده باشد. چرا که گاو، نمادی از ماه است (شرف ماه در برج ثور یا اردیبهشت است که نماد آن سر و دو شاخ گاو است). از جمله زمانی که به جنوب سینا رسیدند، معدن کاران مصری را دیدند که برای «هاتور» معبدی ساخته بودند. بنا بر این، آمادگی لازم برای گوساله پرستی در بنی‌اسراییل وجود داشته است.
در قرآن کریم نیز هم به «بقره : گاو ماده» و هم «عجل : گوساله نر» در داستان‌های بنی‌اسراییل اشاره شده است.
اما در داستان گوساله زرین، قرآن به شخصیتی به نام «سامری» اشاره می‌کند که پیشگام گوساله‌پرستی بوده است. او بنی‌اسراییل را به یاد خاطرات مصر انداخته و آنها را پس از مشاهده معجزات متعدد، به عقاید سابق برگرداند. بر خلاف قرآن، تورات «هارون» را رهبر گوساله‌پرستان می‌داند. در حالی که هارون پیامبر خدا و فردی ربانی بوده و این تهمت از او دور است. «سامری» کیست؟
از عبارات قرآن می‌توان برداشت کرد که حضرت موسی علیه‌السلام او را به خوبی می‌شناسد (طه:۹۵). بنابراین بعید نیست شخصیت مشهوری بوده که توانسته به سرعت به محوریت داستان بدل شود. ولی به احتمال زیاد، سامری نام یک فرد نیست. بلکه اشاره به قبیله یا طرز تفکر او می‌کند. سامریان فرقه‌ای کوچک‌اند که ادعا شده از بنی‌اسراییل هستند. امروزه عمدتا در نابلس و خولون در فلسطین اشغالی یافت می‌شوند. آنها در کتاب مقدس، «شمریم : Samaritans – Shamerim» به معنای مراعات‌کنندگان نام برده شده‌اند. آنها برای پیامبرانی چون حضرت داود و حضرت سلیمان علیهم السلام ارزش چندانی قایل نیستند. عبارت «السامری» برای مسلمین، عبارتی آشنا است. چرا که آنها تا زمان خلفای عباسی نیز حضور داشته‌اند و در برخی از موارد، با مسلمین مراوداتی داشته‌اند. از این منظر، می‌توان احتمال داد که قرآن برای زدودن تهمت از چهره پاک هارون علیه‌السلام، وی را بدین شکل معرفی کرده است:
هرگز هارون، کسی را به گوساله پرستی دعوت نکرد، بلکه یک سامری آن گوساله زرین را ساخته است.
منابع:
- کتاب بررسی تاریخی قصص قرآن، اثر محمدبیومی، جلد ۲
- دایره المعارف قرآن، ویرایش جین دمن مک اولیف، جلد سوم، ذیل «سامریان».
- سامری ها چه کسانی هستند؟ محمد شمس، اخبار ادیان اردیبهشت و خرداد 1384 شماره 13